Złoża kopalin umiejscowione najczęściej pod powierzchnią ziemi są elementem środowiska i z tego względu, podobnie jak inne zasoby naturalne, podlegają ochronie prawnej. Jej fundamentem jest art. 5 Konstytucji RP, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju. W dzisiejszym artykule przybliżymy instrumenty zabezpieczające naturalne nagromadzenia skał lub minerałów przed nadmierną eksploatacją.
Podstawy ochrony
Ochrona złóż kopalin opiera się na dwóch podstawowych założeniach – racjonalnym gospodarowaniu ich zasobami oraz kompleksowym wykorzystaniu kopalin, w tym kopalin towarzyszących (art. 125 ustawy – Prawo ochrony środowiska). Węgiel i inne substancje powinny być wydobywane w stopniu niezbędnym dla potrzeb gospodarki, z uwzględnieniem nieodwracalnego kurczenia się takich zasobów. W szerokim ujęciu racjonalne gospodarowanie surowcami naturalnymi związane jest również z poszukiwaniem odnawialnych źródeł, które mogłyby zastąpić „konwencjonalne” metody pozyskiwania energii[1].
Drugie kryterium, czyli kompleksowość powinna przejawiać się w możliwie najpełniejszym wykorzystaniu wydobytych substancji. Obok czystego pierwiastka lub związku chemicznego, który jest przedmiotem zainteresowania przedsiębiorcy należy zwracać uwagę także na inne potencjalnie przydatne zasoby uzyskiwane podczas eksploatacji złoża. Do przykładów takiego działania można zaliczyć wykorzystywanie metanu, który znajduje się w przestrzeni podziemnej.
Reglamentacja działalności górniczej i ocena oddziaływania na środowisko
W poprzednim wpisie opisane zostały aspekty prawne związane z rozpoczęciem i prowadzeniem działalności wydobywczej. Już sama konieczność spełnienia przez przedsiębiorcę wielu wymagań przed eksploatacją złoża może zostać uznana za instrument zabezpieczający przed nadmiernym lub niegospodarnym działaniem w przestrzeni podziemnej. Ponadto, obowiązkowym elementem wniosku o udzielenie koncesji na eksploatację złoża jest wskazanie przez przedsiębiorcę sposobów przeciwdziałania ujemnym wpływom zamierzonej działalności na środowisko.
W większości przypadków do podjęcia wydobycia wymagane będzie również przeprowadzenie oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. W ramach takiej ocen określa się rodzaj i charakterystykę planowanego przedsięwzięcia, uwzględniając m.in. jego skalę, ryzyko wystąpienia awarii lub katastrof naturalnych, przewidywalne ilości odpadów, jak również zagrożenie działalności dla zdrowia ludzi.
Działalność wydobywcza a planowanie przestrzenne
Każde złoże kopalin udokumentowane w formie dokumentacji geologicznej ujawnia się w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach zagospodarowania przestrzennego województwa. Nie oznacza to jednak automatycznego zezwolenia na prowadzenie na danym obszarze eksploatacji górniczej.
Podejmowanie i wykonywanie działalności wydobywczej jest dozwolone tylko wówczas, jeżeli nie naruszy ona przeznaczenia nieruchomości określonego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (a w przypadku jego braku – sposobu wykorzystywania nieruchomości ustalonego w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy) oraz w odrębnych przepisach. Przepisy Prawa geologicznego i górniczego nie wymagają zgodności projektowanej eksploatacji z przepisami miejscowymi lub postanowieniami studium, a jedynie nienaruszenie przeznaczenia nieruchomości określonego w tych przepisach (np. przeznaczenia rolnego czy leśnego).
Ochrona środowiska po zakończeniu działalności wydobywczej
Szkody dla środowiska naturalnego mogą powstać zarówno w czasie pracy zakładu wydobywczego, jak i po zakończeniu eksploatacji złoża. Przedsiębiorca planujący zakończenie wydobycia powinien wdrożyć środki mające na celu zapobieżenie ewentualnym negatywnym skutkom jego działalności w przyszłości. W przypadku likwidacji zakładu górniczego należy zabezpieczyć lub zlikwidować wyrobiska górnicze oraz urządzenia, instalacje i obiekty zakładu górniczego i zapewnić niezbędne środki chroniące sąsiednie złoża kopalin.
Dodatkowo, przedsiębiorca zobowiązany jest przedsięwziąć niezbędne środki w celu ochrony środowiska oraz rekultywacji gruntów po działalności górniczej. Rekultywacja polega na nadaniu lub przywróceniu gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Szczegółowe zasady prowadzenia rekultywacji określa ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych.
Podsumowanie
W polskim prawie istnieją środki zabezpieczające środowisko naturalne przed niegospodarną i destrukcyjną działalnością górniczą. Przedsiębiorca, który zamierza prowadzić zakład górniczy powinien uzyskać odpowiednią decyzję środowiskową oraz ustalić we wniosku o koncesję sposoby przeciwdziałania negatywnemu oddziaływaniu wydobycia na inne elementy przyrody. Eksploatacja złoża nie może być również sprzeczna z dotychczasowym przeznaczeniem nieruchomości ustalonym w studium lub w planie miejscowym. Wszystkie powyższe instytucje zmierzają do zmniejszenia ryzyka prowadzenia działalności wydobywczej, jednakże nie są w stanie go wyeliminować. Pomimo przedsięwzięcia wielu środków ostrożności, eksploatacja złóż zaburza równowagę w środowisku naturalnym.
Autor: Małgorzata Radkowska-Gizelska – doktorant w Katedrze Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego WPiA UAM w Poznaniu, prawnik w praktyce IP i Nowych Technologii w kancelarii Kolegial. Autor publikacji z zakresu prawa rzeczowego, medycznego i prawa nowych technologii
[1] B. Rakoczy [w:] Z. Bukowski, E. K. Czech, K. Karpus, B. Rakoczy, Prawo ochrony środowiska. Komentarz, Warszawa 2013, art. 125.
